Asrın felaketi olan büyük depremi yaşadığımız şu günler, afetler için laboratuvarlarımızın ne kadar hazır olduğunu sorgulamamıza neden oldu? Deprem fay hatlarının yoğun olduğu ülkemizde bundan sonraki afetlere hazırlıklı olmak için neler yapmalıyız?
Afet, etkilenen topluluk veya toplumun kendi kaynaklarını kullanarak başa çıkma kabiliyetini aşan, yaygın insani, maddi, ekonomik veya çevresel kayıplar ve etkiler içeren, bir topluluk veya toplumun işleyişinde ciddi bir aksama oluşturan olaylar olarak tanımlanabilir. Afetler hızlı ve yeterli müdahale gerektirir ve normal hizmetler devam edene kadar yardımın sağlanması ve izlenmesi gerekecektir. Bu talepleri karşılamak için, acil durum planları ve hazırlıklı olma temel öneme sahiptir. Bir acil duruma veya afete hızlı ve yeterli bir şekilde müdahale edebilmek için, her ülke ulusal bir acil durum planı oluşturmalı ve sağlık sektöründe acil durum hazırlık ve müdahale mekanizmaları oluşturmalıdır. Acil sağlık hizmetleri planı da dahil olmak üzere tüm hususlar, yerleşik idari yapıya uygun olmalıdır.
Afetlere hazır olmak tıbbi laboratuvarların kalite güvenlik süreçlerinde yer almalıdır. Hastane afet planlarında genellikle tıbbi hizmetlerin ön planda olduğunu görüyoruz. Laboratuvar hizmetlerinin devamı veya kesintisiz sürdürülmesi için de gerekli önlemlerin alınması gereklidir. Bunun için deneyimli bir laboratuvar uzmanı, laboratuvar ihtiyaçlarını belirlemek için afet planlama ekibinin bir parçası olmalıdır.
Bir felaketin ilk aşamalarında, laboratuvar hizmetleri, bireysel hastalara tanı koymaktansa, daha büyük sağlık sorunlarının belirlenmesine yönelik olabilir. İhtiyaçların değerlendirilmesinde afet türüyle (örneğin deprem, yıkıcı rüzgâr, sel, aşırı iklim, salgın hastalık, savaş, kıtlık) ve yerel koşulları (örneğin ulusal ekonomik durum; coğrafi koşullar; ulaşım ve iletişim durumu) bir bütün olarak değerlendirmek önemlidir. Bunların yanı sıra özellikle etkilenen bölgede sağlık tesislerinin mevcudiyeti; etkilenen insan sayısı, su, gıda, sanitasyon tesisleri, barınak ve elektrik mevcudiyeti gibi durumlarda belirleyicidir.
Bir laboratuvarı etkileyebilecek çok çeşitli olası felaketler göz önüne alındığında, meydana gelebilecek her türlü olaya hazırlıklı olmak imkânsız görünebilir. Bazı laboratuvarlar reaktif bir yaklaşım benimser ve farklı felaket türleri için bireysel planlar oluşturur. Bununla birlikte, en iyi acil durum müdahale planı, laboratuvarın çeşitli felaket senaryolarında hizmet vermeye devam etmesini sağlayacak tek bir plandır.
Laboratuvar Acil Durum Yönetim Planı hazırlayın!
Hastanenizin planı laboratuvarın müdahalesi için yeterli ayrıntıyı içermiyorsa, laboratuvarın tercihen kendi Acil Durum Yönetim Planına sahip gereklidir. Bu Acil Durum Yönetim Planı, laboratuvarın kapasitesini ve afet meydana geldikten sonra 4 gün (96) saate kadar müdahalesini tanımlamalı, yanıtın nasıl verileceğine dair ayrıntılı bir planı olmalıdır. Buradan laboratuvarın 4 gün yetecek kadar malzeme stoklaması gerektiği anlamı çıkarılmamalıdır. Planda ayrıca felaket olayı sona erdikten sonra normal laboratuvar işlemlerinin geri kazanılmasına ilişkin ayrıntılar da tanımlanmalıdır.
Laboratuvarınız afetten etkilenmiş olabilir veya afette hizmet veren bir laboratuvar olabilir. Elektrik ve su kaynaklarınız kesilmiş, laboratuvar tesisiniz zarar görmüş, cihazlarınız hasar görmüş ve personel kayıplarınız olabilir. Afetten etkilenmemiş bir alt yapınız var ise ve laboratuvar hizmeti vermek durumunda iseniz afete ilişkin kritik testler ve asgari cihaz parkurunu belirlemeniz gereklidir. Böyle bir durumda, kurumunuz için hangi işlevlerin en önemli olduğunu bilmek ve tüm işlemleri tekrar çevrimiçi hale getirmek için yeterli kaynak yeniden kullanılabilir olana kadar olağanüstü durum kurtarma aşamasında kaynakları bu işlevlere ayırmayı planlamak önemlidir. Diğer taraftan bir afet bölgesinde kullanılabilecek laboratuvar tesisleri 4 grupta tanımlanmaktadır.
- Taşınabilir laboratuvarlar: Ticari olarak bulunabilen veya kendi kendine yapılan portatif laboratuvarlar, kendi kendine yeten teşhis sistemleridir. Kompakt ve nispeten hafiftirler. Araçların ulaşamadığı yerlerde sınırlı sayıda kritik testler gerçekleştirmek için tasarlanmıştır. Taşınabilir laboratuvarın konfigürasyonu duruma göre değiştirilebilir. Taşınabilir bir laboratuvarın önemli bileşenleri hastabaşı test cihazları ile birlikte, numune toplama ve taşıma için kullanılan öğelerdir. Toplanan numuneler, analiz için bir temel laboratuvara taşınabilir.
- Mobil laboratuvarlar: Bir mobil laboratuvar, bir tür taşıyıcı üzerine monte edilir veya içine yerleştirilir. Taşıyıcı, kamyon, tekne, uçak veya helikopterle taşınabilen bir kamyon veya minibüs, bir römork, bir demiryolu vagonu, bir tekne veya büyük, kendi kendini taşıyan konteyner benzeri bir birim olabilir. Tüm bu formatlar çok başarılı bir şekilde kullanılmıştır. Metal mahfaza (örneğin bir nakliye konteyneri) ile inşa edilen mobil laboratuvarlar, hızla aşırı derecede ısınabileceklerinden bir tür klimaya sahip olmalıdır. Laboratuvar testlerinin çoğunu yüksek ortam sıcaklıklarında gerçekleştirmek mümkün değildir.
- Geçici sabit laboratuvar tesisleri: Yerel bir ev, okul veya topluluk binası gibi, çadırlarda veya mevcut yerel binalarda kurulan laboratuvarlardır. Bu tür bir laboratuvar tesisi, uygun bir yer mevcut olana kadar geçici olarak kullanılabilir. Bir oda içinde geçici bir laboratuvar, bir çadır veya özel olarak yapılmış bir barınak, sağlık kuruluşuna mümkün olduğunca yakın yerleştirilmelidir. Çoğu laboratuvar ekipmanı elektrik gerektirdiğinden, bir elektrik jeneratörü önemlidir. Laboratuvarın serin, gölgeli tarafında veya ayrı bir yerde bir depo bulunmalıdır. Isıya duyarlı testlerin ve reaktiflerin yüksek ortam sıcaklıklarına maruz kalmaması önemlidir. Soğuk zincir reaktiflerini veya testlerini saklamak için taşınabilir soğuk kutular/buzdolapları önerilir.
- Mevcut (veya inşa edilmiş) sabit laboratuvar tesisleri.
Genel hatları ile laboratuvarınızı afete hazırlanmak için aşağıda belirtilen konularda çalışmalar yapınız:
- Personel ad-soyadı, adresleri ve erişim bilgilerini içeren listenizi hazırlayın ve güncel tutun. Laboratuvar ekibi ile iletişim zinciri sağlayacak bir haberleşme şeması oluşturun.
- Yerleşim planınızı hazırlayın ve erişilebilir olmasını sağlayın
- Tüm cihaz ve ekipmanları listeleyin, laboratuvarınızın envanterini hazırlayın.
- Cihaz ve kit-kimyasal firma bilgilerini (adres, telefon, e-mail vb) listeleyin.
- Mevcut kimyasalların yerini belirleyin ve listeleyin.
- Tüm liste ve laboratuvarınızla ilgili bilgilere laboratuvar dışındaki bir yerden de erişilebilir. Bilgileri bulutta depolayın, laboratuvar çalışma alanlarının fotoğrafını çekin.
- Acil durum/afette görev alacak laboratuvar personeli, gerekli laboratuvar testlerini gerçekleştirmek için yeterince eğitilmiş olmalıdır. Doğrudan denetim olmadan çalışma ve karar verme ve kendini ekip çalışmasına adama ve farklı kültürlerden ve mesleki geçmişlerden gelen meslektaşlarla uyum içinde çalışma becerisi olmalı, zor koşullar altında çalışmak için sağlıklı ve fiziksel olarak uygunluk aranmalı ve açık fikirli ve yerel kültürlere ve grup yaşamına saygı duyma ve uyum sağlama kapasitesi yüksek olmalıdır. Acil bir duruma müdahale için laboratuvar teknisyenlerinden oluşan bir ekibin (bir veya iki laboratuvar personeli yerine) görevlendirildiği durumlarda, ekipten biri koordinatör olarak atanabilir.
- Laboratuvar bilgi işlem alt yapısının çökmesi durumunda izlenecek yolları belirleyin.
- Jeneratörünüz varsa periyodik kontrolünü takip edin ve jeneratörün destekleyeceği süreyi bilin. Tam bir elektrik kesintisi durumunda kritik ekipman veya numunelerin yerini değiştirmek için bir plan oluşturun.
- Su yedeğinizi takip edin ve su kesintisi durumunda ne kadar ne kadar dayanacağınızı öğrenin.
- Biyogüvenlik önlemleri alın. Biyolojik numuneler klinik personelinin ve toplumun sağlık ve güvenliğini sağlayacak şekilde kullanılmalı ve dekontamine edilmelidir.
- Alarmları ve güvenlik ekipmanlarını test edin ve alarm izleme sistemleri için tüm iletişim bilgilerinin güncel olduğundan emin olun.
- En kritik işlevleri ve testleri belirleyin. Felaketten kurtarma döneminde, personel ve malzeme gibi kaynaklar sınırlıdır. Bu noktada hasta başı testlerinin seçimi önemli olacaktır. Öncelikli olarak aşağıdaki biyokimyasal testlerin yapılmasına öncelik verilmeli ve gerekli ekipman (santrifüj, tüpler, mikroskop) tedarik edilmelidir
- pH
- Karbondioksit basıncı (pCO2)
- Oksijen basıncı (pO2)
- Toplam karbondioksit (tCO2)
- Bikarbonat (HCO3)
- Baz fazlalığı (BE)
- Arteriyel oksijen doygunluğu (sO2)
- Sodyum (Na)
- Potasyum (K)
- Hemoglobin/hematokrit (Hgb/Hct)
- Protrombin zamanı (PT) ve/veya aktif pıhtılaşma zamanı (ACT) için hızlı protrombin zamanı (INR) analizörü reaktif kartuşu
- Glukometre
- İdrar stripi ve mikroskopisi
- Laboratuvarların için kapsamlı ve uygulanabilir bir tahliye planı hazırlayın. Etkinliğin değerlendirilmesi için tatbikatlar ve değerlendirmeler yapın.
- Laboratuvarınız için acil eylem planlarınız, aynı zamanda iyileştirme süreçlerini de belirlemelidir. Bu süreçler kurtarma aşamaları, personel stabilizasyonunu, hizmet kontrollerini ve tedarik ikmalini içermelidir. Acil durum müdahalesinin bir parçası laboratuvar tahliyesi ise, aynı zamanda yerine geri dönme prosedürlerini de içermelidir.
Dileğimiz felaketler yaşanmaması. Ancak doğa bizim ona karşı koyamayacağımız kadar güçlü. Gerçekleri kabul etmemiz ve doğa ile dost olmamız gerekli. Afetlerde sağlık hizmetlerinin koordinasyonu, devamının sağlanması ve yeniden yapılanması ve laboratuvarlarımızın eski rutin faaliyetlerine dönmesinde biz biyokimya uzmanlarına da çok iş düşmekte. Kendimizi, personelimizi ve laboratuvarımızı afete hazırlayalım, hazır tutalım.
Asrın depreminde kaybettiğimiz sağlık camiasının neferlerine ve halkımıza rahmet ve yakınlarına sabır, yaralananlara acil şifalar diliyoruz.
Prof. Dr. Dildar KONUKOĞLU
Klinik Biyokimya Uzmanları Derneği Başkanı
